زمانه ی امروز که هر بشر به یک رسانه برای عرضه خود به جامعه اطلاعاتی جهانی تبدیل شده، نه فقط مفید بلکه از جهاتی ضروری است که این تکنولوژی ها حداقل در محدوده ی رسانه های عمومی تر به یک سلسله از باید ها و نباید ها مجهز شوند، تا آرامش، آسایش و راحتی روانِ انسانیت زیر لجام ناهنجاری ها شکسته نشود.
از شاخه های - برای ما - جدیدِ علوم انسانی، ارتباطات و رسانه های جمعی است، که از بد حادثه، دیروز نفهمیدیم که هر لحظه نفس کشیدن های زندگیِ امروزمان به آن تنیده شده است.
و از جمله ی ابعاد رسانه در دوران حاضر خبر و ماهیت اخباریِ رسانه است. کهبا سرعتی برق آسا و گستره ای جهان شمول، بدون توجه به مصرف؛ به پدیده ای خطرناک تبدیل شده... و مردم را به مصرف کننده ی بی اراده ی اطلاعات تبدیل کرده است. که حتی فرصت نکنند در صحت و سقم ماهیت اخبار لحظه ای درنگ کنند، تا چه رسد که تأمل کنند.
... و اما حلِّ مشکل، بر فرض که چاره ای طرح شود، در ابر رسانه های سرمایه داران و سیاستمداران، کاری از پیش نخواهد بُرد.
مگر اینکه تیشه به ریشه ی فرهنگ زمانه زنیم، فطرتمان را از برهوت زمانه گذر دهیم، ریشه ی تازه ای بدوانیم، ذرّه ذرّه رشد دهیم، و اندک اندک به گوش ها رسانیم.
که هر چند مخاطره آمیز، اما معیار و منطقی شود برای ارائه ی اخبار.
برای فرار از چنین وضعیتی؛ در درجه اول برای امروزه ی مسلمانان و در درجه ی دوم برای جهانیانی که در انتظار پیوستن به دین خاتم اند؛ مراجعه به اصل اصیل و اساس دین اسلام، کلام حمیدِ مجید، قرآن عزیز، بسیار راه گشا خواهد بود.
چرا که کتابی است جهانی و برای همیشه، نه مقید به زمان، مکان، حادثه یا قبیله ای خاص، بلکه إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ ؛ یوسف 104 ؛ ص 87 ؛ التکویر 27 ؛ وَإِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ، لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ ؛ فصلت 42 ؛ وَآَتَاکُمْ مِنْ کُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ ؛ ابراهیم 34.
ارزیابی انتخاب خبر
حجم وسیع اخبار - از ساده تا پیچیده، از معمول تا غیر معمول و تا بی نهایت تفاوت - با معیار ارزش انتخاب، از تریبونِ رسانه های جمعی به گوش همگان رسیده خواهد شد. و این انتخاب چه از روی محدودیت زمانی، مکانی و...؛ چه مصلحت مردمی؛ چه منفعت های بنگاه های پخش خبر، و یا بالاتر...، بالاخره باید انجام پذیرد.
لذا شناخت ارزش های خبری برای این انتخاب ضروری و لازم است.
معیارهای امروزی برای گزینش خبر
امروزه هفت ارزش خبری معیار مطلوبِ گزینش خبر در سراسر جهان قرار گرفته است [شکرخواه، یونس؛ خبر، ص12]: در برگیری همگانی؛ شهرت؛ برخورد، اختلاف و درگیری؛ شگفتی و استثنا؛ فراوانی تعداد و مقدار؛ مجاورت؛ بهنگام بودن.
معیارهای قرآنی برای گزینش خبر
اما قرآن در خصوص ارزش های خبری و شاخص های گزینش خبر، مطالبی را متذکر شده که در حد مجال، اشاره وار مطرح می کنیم:
■
ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ فَاعْبُدُوهُ ؛ این خداوند پروردگار شماست، خدایی جز او نیست، آفریننده ی هر چیزی است، پس او را بپرستید. انعام 102.
این آیه ی شریفه می رساند که به یقین رسانه ای با رویکرد دینی نباید همچو اومانیست ها به جای محور قرار دادن پروردگار و رضایت او، انسان و خواسته های انسانی را شرط اصلی و معیار ارزش گذاری قرار دهد.
بلکه باید در رسانه ی همگانی به جای خود محوری یا دیگر محوری، خدا محوری را در سرلوحه همه پیام هایش بگنجاند.
■
لَقَدْ کَانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبَابِ مَا کَانَ حَدِیثًا یُفْتَرَى وَلَکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ ؛ به راستی در سرگذشت آنان برای خردمندان پندی نهفته است، اینها اخبار و گفتاری بربافته و دروغ نیست، بلکه در انطباق با کتب پیشینیان است. یوسف 111.
اگر چه در نکوهش دروغ آیات بسیاری وجود دارد، اما جدای از آن، آیاتی هستند که بر واقع گویی در خبر رسانی دلالت دارند.
از جمله آیه شریفه مذکور، که پس از نقل وقایع زندگی حضرت یوسف بر واقع گویی قرآن در نقل مطلب تصریح کرده و تاکید دارد که در بیان این حوادث، واقع گویی به طور کامل رعایت شده است.
همچنین در این آیه، قرآن بر عبرت آموزی از اخبار پافشاری کرده است. چرا که اخبار غیرواقعی، به دلیل انطباق نداشتن با واقعیت ها سازندگی همگانی را به همراه ندارند.
■
وَلَا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاکَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِیرًا ؛ آنان هیچ مَثَلی برای تو نمی آورند، مگر ما که حق را برای تو می آوریم و برترین تفسیر را برای تو ارائه می کنیم. الفرقان 33.
در این آیه حق گویی، همتراز تفسیر خبر عنوان شده است.
درستی تفسیر و حقیقت در تحلیل خبر به معنای تفسیر خبر بر طبق جهت گیری های اصل و بر حق است که در مکتب اعتقادی و عملی اسلام بر احدی پوشیده نیست.
فقط نکته اینجاست که چه ملاکی برای درستی تفسیر و تحلیل اخبار وجود دارد؛ دانش و سلیقه مفسران و خبر پردازان؛ گرایش های عمومی مردم و خوش آیندی مذاق مخاطبان؛ تامین مصالح و منافع شخصی مدیران رسانه ها؛ تطمیع خواسته های سرمایه داران، سیاست مداران و حکمرانان؛ یا مجموعه ای از همه ی این موارد؟!
بررسی آیات قرآن نشان می دهند که می توان برای تفاسیر خبری مبنای ثابتی در نظر گرفت، به گونه ای که بدون تزلزل و تعارض در تفسیر خبر، مفسران خبره ی اخبار، بر اساس دیدگاه اسلامی به صورت هماهنگ و یکپارچه عمل کنند، آنگونه که حتی مرور زمان نیز نتواند تفاسیر خبری را از اتقان و استحکام خارج کند، تا اعتماد مخاطبان پایدار بماند.
■
فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا لِیُضِلَّ النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ ؛ پس ستمگرتر از کسی که بر خداوند دروغ می بندد، تا با نادانی مردم را گمراه گرداند، کیست؟ انعام 144.
به طور کلی در آیات بسیاری به بیان نکردن آنچه به آن علم نداریم سفارش شده است، که بر همگان واضح است و نیازی به توضیح ندارد.
■
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَیَّنُوا ؛ ای مومنان اگر فاسقی خبری آورد در آن بررسی و تحقیق کنید. الحجرات 6.
موثق بودن خبر بدین معنا که از منبع شناخته شده و قابل اعتماد با نقل صحیح و دقیق گرفته شده و به درستی انتشار یابد. از مطالبی است عقلی که قرآن نیز بر آن تأکید کرده و منبع فاسق را غیر قابل اعتماد دانسته و خبر او را بدون جستجو و بررسی، شایسته ی اعتنا نمی داند.
■
نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْآَنَ ؛ ما با این قرآن که بر تو وحی کردیم، به بهترین شیوه ی داستان سرایی برای تو داستان می گوییم. یوسف 3.
مفید بودن خبر به معنای لغو نبودن، هدفمندی و استفاده داشتن برای مخاطبان است. لذا خبر برای سرگرمی صِرف و مانند اینها، اگر هیچ نتیجه ای برای مخاطبان نداشته باشد، مورد تأیید قرآن نیست. در نتیجه، اخبار هدایت گر، کمال بخش، پند آموز، غفلت زدا و هشدار دهنده اخباری مفید برای مخاطب اند که در مسیر آگاه سازی و ایجاد رشد معنوی مخاطب قرار دارند.
قرآن این سری اخبار را به احسن القصص – بهترین سرگذشت ها – تعبیر کرده است، که بهترین در منطق قرآن و عقل باید مفید ترین باشد.
■
وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ ؛ چون از ناحیه ی کفار (دشمنان) خبری از امن یا خوف به آنها برسد، آن را (بدون توجه) منتشر می کنند، در حالی که اگر آن را به پیامبر یا پیشوایان دارای فهم، ارائه دهند ( و درستی و نادرستی آن را از آنان بخواهند) آنان که قدرت استنباط دارند به حقیقت مطلب پی می برند. النساء 83.
در این آیه ضمن توجه دادن به انتشار اخبار از سوی مخالفان برای بحران سازی، یاد آور می شود در چنین موقعیتی که دشمنان دست به خبر پراکنی می زنند، نباید اخبار ساخته شده ی آنها را، افراد خودی نقل و منتشر کنند؛ بلکه پیش از آن، باید اخبار این چنینی به افراد خبره در آن موضوع عرضه گردد و سپس درباره ی انتشار، عدم انتشار یا چگونگی انتشارش تصمیم گیری شود.
از هشداری پایان آیه اهمیت این موضوع فهمیده می شود که در صورت رعایت نکردن راهبرد اشاره شده، پیامدهای سنگینی برای همه جامعه خواهد داشت.
■
قَالَ یَا بُنَیَّ لَا تَقْصُصْ رُؤْیَاکَ عَلَى إِخْوَتِکَ فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْدًا إِنَّ الشَّیْطَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ ؛ گفت فرزندم، خواب خود را برای برادرانت باز مگو، که برای تو نقشه و نیرنگی سخت اندیشیده اند، چرا که شیطان دشمن آشکار انسان است. یوسف 5.
در این آیات حضرت یعقوب در کنار خبر از کید و بدکرداری برادران یوسف، نقش وسوسه انگیزی شیطان را یاد آور شود. از این آیه می توان فهمید که آموزندگی صِرف مورد توجه قرآن نبوده، بلکه پرهیز از بدآموزی به همراه آموزندگی خبر اهمیت دارد.
■
وَغَلَّقَتِ الْأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَیْتَ لَکَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوَایَ ؛ و (آن زن) درها را بست و گفت که پیش آی که از آنِ توام، یوسف گفت به خدا پناه می برم، که او پرورنده ی من است که جایگاه مرا نیکو داشته است. یوسف 23.
نقل حوادث و وقایع در قرآن، آن قدر با عفت و حیا در کلام درآمیخته است، که رعایت عفت و پرهیز از گسترش فساد را می توان از ویژگی های بارز و بی نظیر قرآن در نقل رویداد ها دانست. نمونه ی جالب آن در سوره یوسف است که به شرح ماجرای زن عزیز مصر و حضرت یوسف می پردازد. و به گونه ای حوادث را بیان می کند که کمترین بد آموزی را القا نمی کند. از این رو ذهن و تخیل مخاطب، به جای درگیر شدن با تصورات پنداری یک ماجرای وسوسه انگیز، به سوی نتیجه و هدف ماجرا که سرانجام خوب نیکوکاری است، هدایت می شود.
اهمیت چنین سبکی در بیان اخبار، در این است که در نقطه ی حساس خبر که احتمال فساد در تخیل بعضی مخاطبین فراهم می شود، یاد خدا و عاقبت کار با شدّت و حدّت یاد آوری می شود.
■
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، از بسیاری گمان ها بپرهیزید که برخی از گمان ها گناه است، و در کار مردم کاوش و تجسس نکنید. از یکدیگر غیبت نکنید، آیا هیچ یک از شما دوست می دارد که گوشت برادر مرده ی خود را بخورد، پس آن را ناپسند شمارید. الحجرات 12.
تجسس در امور شخصیِ دیگران - که مایلند پنهان بماند - امنیت و آرامش جامعه را بر هم می زند و بر آبروی مردم لطمه وارد می کند. لذا در این آیه بر خودداری از تجسس و ورود به حریم خصوصیِ افراد بسیار تأکید شده است. و در ادامه بر منع از بدگویی و غیبت درباره ی افراد هر چند به مرحله ی تجسس نرسیده باشد، تأکید شده است.
■
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِکُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ؛ ای کسانی که ایمان آوردید، به خداوند و پیامبر خیانت نکنید، و در امانت های خود دانسته خیانت نورزید. انفال 27.
از دیگر مسئولیت های اخلاقی رسانه حفظ حریم زندگی خصوصی افراد و پرهیز از افشا اسرار آنان است . چرا که در جامعه اسلامی حفظ حریم و آبروی افراد لازم بوده و تا زمانی که ضرورتی ایجاب نکند هیچ کس حق ندارد با آشکار کردن اسرار پنهان مردم اسباب هتک آبرو و لکه دار شدن شخصیت اجتماعی آنان را فراهم کند .که در این آیه به همین مطلب اشاره شده است.
■
و بسیاری آیات که مجال بحث آنها در این مقال نیست فقط تیتر وار نقل می کنم:
المائده 63 : استفاده از الفاظ زیبا و مودبانه
القصص 20 و 21: هشدار دهی و کمک به تصمیم گیری
النور 19: عدم اشاعه مطالب خلاف عفت و اخلاق عمومی
الحجرات 11: رعایت حرمت انسانی در خبر
یوسف 3: ذکر منبع استناد خبر
البقره 260: بکارگیری حواس پنجگانه جهت درک بهتر و مقبولیت بیشتر خبر
الصافات 79 الی 81، 109 الی 111 و 120 الی 123: برجسته سازی و تأکید بخش های مهم خبر
الذاریات 24 : جلب توجه مخاطبان با فنون خاص مثلاً آغاز با پرسش
البقره 183 الی 185: توجه به موقعیت مخاطب و انتخاب کلام مناسب
شاید فهمیدیم که قرآن می خواست به ما بفهماند، با واقعی گویی و صداقت در خبر، حق گویی و صداقت در تفسیر، با مفید گویی و موجز گویی، با وضوح و استناد، با رعایت حرمت و شأنیت مخاطب، با پرهیز از دروغ تهمت افترا و مخالفت با اینان، و استفاده از بیانی محترمانه و مودب هم می توان رسانه ی خبری جذاب، پربیننده و ضابطه مند تأسیس کرد.
و هر کدام از این مباحث نیازمند صرف سال ها وقت و هزینه ی فکر است، که هر آیه اش به تنهایی به نوشتاری مستقل تبدیل شود.
باشد که انشاءالله روزی اتفاق بیفتد.
که با جمع بندی آنها، و فهم کامل تر و دقیق تر از آنها، و بکار گیری آنها؛ خبری سالم، مفید و بی دغدغه به گوش همه برسانیم، نه اینکه هر چه شنیده ایم به دست بوق و شیپور و طبل، با چاشنیِ سحر سخنوری، جار زنیم.
ویرایش اول
تابستان 1390 - قم
