هنوز همه ندانسته اند، گوی جادوییِ رسانه؛ مسیر تصویر ماست که خود را در آن ببینیم یا تصویر مسیر ما که خود را در آن بیندازیم؟ آینه ایست نمایشگر تکرار زندگی ها، یا آینه ایست نمایانگر راهنمای زندگی ها؟
گستره ی آثار رسانه بر اخلاق شهروندی
اولین، برترین و گسترده ترین رسانه ی دینی که عملکرد آن بر هر خُرد و کلان، از هر نژاد و آیین مسلمان، حجّتِ مسلّم است، سخن حقِّ رحمانِ رحیم، قرآن حمیدِ مجید است. که با تورق آن خواهیم دید قرآن طلیعه دار آزادی بیان است، سرتاسر آن بیانگر احوال و اتفاقات گذشتگان، بدون سانسورِ ارزش های محتوایی انسانیت و جامعه است، چه بیان آلودگی ها و انحرافات اجتماعی چه بیان سلوک ها و اخلاقیات اجتماعی، همچو به تصویر کشیدن داستان زن عزیز مصر با انواع مکرها و ترفند ها، نزاع هابیل و قابیل با آموزش اختفاء جسد، اعمال ناشایست قوم لوط با ذکر انحراف جنسی و... .
این ها همه بیان از بی ارزشی آینه نیست، بیان از پوچیِ آینه ی بی منطقِ بی تفکر است، نه آینه ای که منطق انشاء تفکر است.
هر چند راه آشنایی انسان با مسائل و حوادث اجتماعی منحصر به رسانه نیست و منابع بیشماری از جمله مشاهدات عینی، خیال پردازی، ارتباط کلامی و... برای شناخت انحراف ها و آلودگی ها وجود دارد، اما از هنگامی که رسانه های ارتباط جمعی [ابزارهای انتقال پیام توسط ارتباط غیر شخصی] حضور پررنگ و همیشگی در انظار انسان پیدا کرده اند، تبیین و تحلیل نقش رسانه در تشدید و گسترش (هنجارها و ناهنجاری های) رفتارهای اجتماعی ضروری است:
پیامدهای مثبت:
1. اطلاع رسانی سریع و فراگیر
پیشرفت روز افزون وسائل ارتباط جمعی در قرن 21 پهنه ی جهان را به دهکده ی کم وسعتی تبدیل کرده است که امکان اطلاع یابی از همه وقایع و رخ داد های آن، از خصوصی ترین رفتارها تا بزرگترین ساختارها، به سرعت و سهولت، در دسترس همگان است، که این اطلاع رسانی زوایای پنهان داستان های پر تکرار بشری همچو عاشقانه ها، جنایت ها و... را برای مخاطبان خود آشکار می سازند و انواع دام هایی که بر سر راه بی اطلاعان گسترده شده را به آنان گوشزد می کنند، تا عموم جامعه خود را از لغزش مصون سازند. نقش رسانه هنگامی موثرتر دیده می شود که اصحاب رسانه با شناخت آسیب های مختلف اجتماعی، با شگردهای متفاوت، به تحلیل و بررسی کج روی ها پرداخته، آن را به زبان فهم جامعه منعکس کرده تا در نهایت جلوی پیشرفت آن را بگیرند.
2. قانون شناسی و کیفرشناسی
در سایه ی این اطلاع رسانی، مخاطبین رسانه از سلسله ی قوانین و مقررات بِروزِ جمعی آگاهی پیدا کرده و به انتظام اجتماعی نائل می آیند، جایگاه خود را در جامعه می شناسند، توقعات و انتظارات خود را هدایت می کنند و می فهمند از دیگران چه می توانند بخواهند.
چرا که نگاشتن قانون در کتب قانون نظم اجتماعی را به ارمغان نمی آورد، بلکه شناساندن قانون و کیفر تخطی از آن، با تبیین فرهنگ قانون گرایی، سبب کاهش جرم به هنگام مواجهه با زمینه های ارتکاب خواهد بود.
1-2. هدایت اجتماعی
هر نظام اجتماعی برای حفظ هنجارها و رهایی از ناهنجاری ها باید راهکارهایی تعیین کرده و آن را بر جامعه عرضه کند، که رسانه های جمعی با توجه به فراگیری، سرعت انتقال و فنون متفاوتِ انتقال محتوا، بهترین بستر برای نشر معیارهای همگانی و ثتبیت در ذهن مخاطبان خواهند بود.
2-2. پیشگیری اجتماعی
آگاهی بهترین وسیله ی انتخاب صحیح راه و راه پیشگیری از ارتکاب جرم است که در بستر رسانه، با قابلیت های بالای محسوس سازیِ عواقب کجروی، راهی مطمئن و موثر را می پیماید.
پیامدهای منفی:
1. ایجاد معانی جدید
رسانه ای شدن مسائل گاهاً سبب ایجاد معانی و مفاهیم جدیدی برای بعضی اعمال می گردد که از معنای اصیل خود فاصله می گیرند یا معنای متفاوتی از خود به جای می گذارند یا از رنگ مفهومی خود را از دست می دهند، مثلاً تصویر جرم در رسانه ی امروز مرادف با خشونت، رعب و وحشت شده در حالی که جرائم بهداشتی، محیط زیست و... رنگ و بوی اهمیت خود را از دست داده اند.
2. جلب توجه به جرم
برجسته کردن و متمایز سازی جرم هایی خاص در رسانه های عمومی افکار عموم را به آن جرائم جلب می نماید، و اگر هم سبب شیوع جرم نشوند اما ذهن مردم را با آن درگیر کرده و سبب عدم آرامش خاطر افراد می شود.
3. عادی سازی ناهنجاری
انعکاس کجروی های اجتماعی در رسانه ها در کاهش نفرت از آن انحرافات و عادی شدن نابهنجاری در جامعه تأثیر بسزایی دارد، مثلاً تا دیروز دختران مهتاب ندیده ی ایرانی با پدیده ی گریز از خانه آشنا نبودند اما امروزه اکثر دختران - حداقل برای مدتی محدود - آن را در خاطر تلخ خود برای همیشه نگه می دارند. بیشترین نقش در این شیوع بی رویه متوجه رسانه ی عمومی است.
4. گسترش خشونت و پرخاش
نمایش برنامه ها با محتوای خشونت آمیز، روحیه تندخویی را به مخاطب القا کرده، فنون ارتکاب جرائم را آموزش داده، سبب بروز رفتارهای خشن در افراد جامعه می گردند تا اینکه روز به روز ممنوعیت های اخلاقی رنگ خود را در جامعه بیشتر ببازند.
علی الخصوص زمانی که امور خشن را پرهیجان و لذت بخش جلوه دهند و رسیدن به آمال و آروزها را از راه خشونت، راهی میان بر و آنی معرفی کنند.
5. اشاعه فحشا و بی بند و باری
ارایه متون، صداها و تصاویر خلاف عفت عمومی از طریق رسانه های عمومی سبب تشدید و برانگیختن شهوت در مخاطبین رسانه شده و هر انسانی دامن پاکی را خواسته یا ناخواسته در معرض لغزش جنسی قرار می دهد.
6. تضعیف اعتماد اجتماعی
مراودات و تعاملات بشری جزء جدایی ناپذیر زندگی اجتماعی است، که رسانه با تضعیف هر چند بی تعمد این رابطه، با ذکر انحرافات یا اعلام آمار سر به فلک کشیده ی آن ها، سبب ایجاد روحیه شک و سوء ظن در مخاطبین، نسبت به تمامی افراد جامعه می گردد.
7. تهاجم به حریم خصوصی
مطبوعات به بهانه ی رشد سطح آگاهی، خبر رسانی و گاه شفاف سازی؛ به حریم خلوت افراد که آن ها را از تیر نگاه دیگران دور نگه می دارند وارد شده و اسرار خصوصی افراد را بدون احتمال ممنوعیت به آسانی اطلاع پراکنی می کنند. هرچند شالوده ی خانواده ای از هم بگسلد! چشمانی تا ابد بر زمین دوخته بماند! یا پشت خمیده ای تا هست راست نشاید!
پس، فرد تا رسانه، مجاز بر صِرف ذکر انحراف نیستند، بلکه در تصویر سازی آلودگی ها، همسو با داستان های قرآنی، باید پندآموزی و تحلیل محوری، را سرلوحه برخوردهای اجتماعی و اهداف رسانه های فراگیر جمعی قرار داد.
تابستان 1390 - قم
